FİİLLER KONU ANLATIMI

FİİLLER, HAREKETLERİNE GÖRE FİİLLER, FİİL KİPLERİ, BİRLEŞİK ZAMANLI FİİLLER, FİİLDE ANLAM KAYMASI, EK FİİL, FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI

Liseler için Dil ve Anlatım dersi fiiller konusu anlatımı, YGS Türkçe sınavına hazırlık fiiller konu anlatımı

Fiil (Eylem) : Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri veya içinde bulundukları durumları bir kipe (yani zamana veya bir dileğe) ve kişilere bağlayarak bildiren kelimelere fiil denir. Fiillerin üç temel kuralı vardır:

a)       İş, hareket, oluş bildirir.

b)       Kök veya gövde halindeyken kip eklerini alabilir.

c)       Kök ve gövde halindeyken mastar eklerini (-mek, -mak) alabilir.

Fiillerin en önemli özelliği harekettir. Fiiller hareketlerine göre üç çeşittir:

1.       İş ve Kılış Fiilleri:

a)       Bir nesneyi olumlu olumsuz etkileyen fiillerdir.

b)       İnsanlar tarafından genellikle bilinçli olarak gerçekleştirilen fiillerdir.

c)       Bu fiiller “kimi, neyi” sorularına cevap verir.

d)       İş ve kılış fiilleri çatısına göre geçişli fiillerdir.

              Bu sıknıtıyı o körükledi.

              Bu sıkıntıyı o körüklemedi.

2.       Durum Fiilleri:

a)       Fazla hareketi olmayan fiillerdir.

b)       Belli bir süre devam eden fiillerdir.

c)       Nesneyi etkilemeyen fiillerdir.

d)       İnsanlar tarafından bazen bilinçli, bazen bilinçsiz gerçekleştirilirler.

e)       Sona ermeleri için başka bir fiilin başlaması gereken fiillerdir. Durum fiilleri çatı yönünden geçişsizdir.

             Akşam erkenden uyumuştu.

            Sabah erkenden kalktı.

3.       Oluş Fiilleri:

Bu fiillere “doğa fiilleri” de denir.

Oluş fiillerinde kendi kendine olma anlamı vardır.

Bu fiiller aslında gizli bir güç tarafından gerçekleştirilir. 

Bu fiillerin gerçekleşmesi irademize (isteğimize) bağlı değildir.

Geçen bahar çokça yağmur yağdı.

Geçen gün çok sert rüzgar esti.

Bahar gelince etraf yeşerdi.

Babasından utanınca yüzü kızardı.

Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin yüklemi olan fiillerden hangisi “oluş” bildirmektedir?

A)      Sizi çok seviyoruz.

B)      Bir de şu soruyu çözsene.

C)      Çocuklar ne güzel de oynuyorlar.

D)      Sen ne kadar da büyümüşsün, ufaklık!

E)      O şimdi çok uzaklarda.

Cevap: D

Fiillerde Somutluk-Soyutluk

Somut Fiiller:

Beş duyu organından herhangi biriyle algılanabilen fiillere denir.

Kır- , oku- , yaz- ...

Soyut Fiiller:

Beş duyu organından herhangi biriyle algılanamayan; fakat var olan fiillere denir.

Düşün-, hoşlan-...

• Bazı somut fiiller, cümlede kullanılışına göre soyut olabilir:

 Babam biraz odun kırdı. (Somut)

 Arkadaşımın sözleri kalbimi kırdı. (Soyut)

Fiillerde Aktarma:

İnsanlarla ilgili fiiller doğaya; doğayla ilgili fiiller insana aktarılabilir.

Mevsimler yas tutup, çöller ağlasın. (İnsandan doğaya)

Ali Paşa sinirle kükredi: “Buraya gel!” (Doğadan insana)

Dikkat ! Bir kelimenin fiil olabilmesi için şu üç ögeyi bulundurması gerekir.

1. Fiil tabanı
2. Kip eki
3. Şahıs eki

A) Fiil Tabanı (Kök veya Gövde) :

Fiilin kök veya gövdesi,başka bir ifadeyle kelimenin (-mek, -mak) eklenebilen en büyük parçasıdır.   

Okudum - oku (mak)

                Kısacası, çekimli bir fiilden kip ve kişi ekleri atıldıktan sonra kalan iş, oluş veya hareket bildiren kısma fiil tabanı denir. Fiil tabanı basit (kök) veya yapım eki alarak türemiş (gövde) halinde olabilir.

Kelime                  Kök        Gövde   Taban

Sarardı                 sarı         sarı ar    sarar(mak)

Yaşıyorum            yaş          yaş a      yaşa (mak)

Çoğalmış                              çok         çok al     çoğal (mak)

B) Kip Eki :

Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklerle almış oldukları biçimine “kip” denir. Kipler iki grupta incelenir:

A)      Bildirme (Haber) Kipleri

B)      Dilek (Tasarlama) Kipleri

Haber (Zaman) Kipleri

Dilek Kipleri

       

Geçmiş Zaman	-di -miş	Gereklilik Kip	-meli, -malı
Şimdiki Zaman	-( ) yor	İstek	-e, -a
Gelecek Zaman	-ecek, -acak	Şart	-se, -sa
Geniş Zaman	-( ) r	Emir	Eki yoktur.

HABER KİPLERİ :

 İşin, oluşun, hareketin gerçekleşme zamanını; işin yapıldığını, yapılacağını veya yapılmakta olduğunu haber verirler.  Haber verdikleri zamanın adıyla anılırlar.

1. Görülen (-di’li) Geçmiş Zaman:

Geçmişte yaşadığımız veya gördüğümüz fiilleri anlatmak için kullanılır. Fiil tabanına –di eki getirilerek yapılır. Bu yüzden di’li geçmiş zaman kipi de denir.

Fiil Tabanı    -dı,-di,-du,-dü, -tı,-ti,-tu,-tü     şahıs eki

      

Sev                                 di                            m

       Yaz                                 dı                                         n

       Oku                                 du                                   -------

       Git                                   ti                                          k

       Sat                                  tı                                          nız

       Uç                                   tu                                         lar

Notlar :

1. –dı zaman ekiyle –k şahıs ekleri birleştiğinde yapım eki olarak kullanılır.

Biz o devleti tanıdık. (Çekim eki)

Okulda tanıdık yüzler vardı. (Yapım eki-Sıfat fiil eki )

2. Bu kipteki bir fiilden sonra “mi” edatı gelirse, zaman anlamı kazanabilir.

Babam geldi mi? (Soru)

Babam geldi mi okula gideceğiz. (Zaman)

2. Duyulan (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi :

Fiilin, önceden gerçekleştiğini bildirir. Ancak söyleyen fiilin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Fiil tabanına –miş eki getirilerek yapılır.

Fiil Tabanı           -mış, -miş, -muş, -müş       Şahıs Eki

Sev                         miş                                         im

Kazan                   mış                                        sın

Kork                      muş                                       ----

Notlar:

1. –mış eki, yapım eki olarak kullanılır.

Burak bu kitabı okumuş  ( Zaman eki-çekim eki)

Okumuş adamdan zarar gelmez. (Yapım eki-Sıfat fiil eki)

2. –dir ek-fiil eki bu kipe bazen kesinlik bazen olasılık anlamı katar.

Bu kitap Ankara’da basılmıştır. (Kesinlik)

Şimdi bizim oralarda dağlar yeşermiştir.(Olasılık)

3. Bazı kullanımlarda “farkına varmama” anlamı görülür.

Maçta ayağımı incitmişim.

4. Oluş fiilleriyle birlikte kullanılırsa “sonradan fark etme” anlamı kazanır.

 Sabah kalktım ki her tarafa kar yağmış.

3.Şimdiki Zaman Kipi:

 Fiilin şu an gerçekleşmekte olduğunu bildirir. Fiil tabanına –( ) yor eki getirilir.

 Sev (i) yor um 

Uyarı 1 : - ( ) yor eki kendinden önceki geniş sesliyi (a, e) daraltır.

 Gör me yor um ----Görmüyorum.

Uyarı 2 : Şimdiki zaman anlamı –mekte, -makta ekiyle de sağlanabilir.

Ders çalışıyorum

Ders çalışmaktayım.

NOTLAR:

a) -dir ek-fiil, şimdiki zaman kipinin anlamına olasılık katar.

     

 O çoktan gelmiştir eve.

b) –makta, -mekte ekleri şimdiki zaman anlamı taşır.

İşler tıkırında yürümekte canımın içi.

c)Olumsuz soru biçimi, zaman zarfı olarak kullanılır.

Böyle konuşmuyor musun, deli oluyorum.

d)İkileme biçiminde kullanılırsa, süreklilik anlamlı zarf olur.

Geliyor gidiyor, beni deli ediyor.

4.Gelecek Zaman Kipi:

Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil tabanına “ –ecek, -acak” getirilerek yapılır.

Fiil Tabanı           -ecek/-acak         şahıs eki

Sev                         eceğ                       im

Anla -y                acak                        sın

Bekle-y                ecek                         .....

Çalış                      acağ                       ız           

Başar                     acak                      sınız

Gör                         ecek                       ler

Diğer özellikler:

a)       Fiilin yapılması konusunda kesinlik yoktur. Kesinlik anlamı bir zarfla sağlanır.

Yarın mutlaka köye gideceğim. (Zarf)

b)       Çoğunlukla tahmin edilir.

Seninle güzel günler göreceğiz.

c)       –dir ek-fiili, bu kipin anlamına kesinlik katar.

Toplantı saat 14.30’da başlayacaktır.

d)       –acak, -ecek ekleri bazen yapım eki göreviyle kullanılır.

Kırılacak eşyaları kutulara yerleştir. (Yapım eki)

e)       Bazı kullanımlarda “hırs ve kararlılık” anlamları görülür.

Herkes benim kim olduğumu görecek.

f)        “Ol-” fiiline getirildiğinde bazen olasılık anlamı kazanır. 

Yarın hava güzel olacak.(olabilir)

5. Geniş Zaman Kipi:

Fiilin her zaman yapıldığını veya yapılabileceğini bildirir. Fiil tabanına –( )r eki getirilerek yapılır.  Fiil tabanı+ [-( ) r ]+ şahıs eki    (Sev-e-r-im)

UYARI : Geniş zamanın olumsuzu yapılırken –( ) r kullanılmaz. Yerine –me, -ma, -mez, -maz kullanılır.

(Severim...Sevmem,Anlarız....anlamayız, Okur...okumaz, çalışırsınız....çalışmazsınız)

Özellikleri:

1)       Ata sözlerinde kullanıldıklarında her zaman geçerli olan gerçekleri anlatır.

 Su uyur, düşman uyumaz.

2)       Bazı kullanımlarında alışkanlıkları bildirir.

Her yemekten sonra bir fincan kahve içerim.

3)       Geniş zamanın olumluluk eki –r ile olumsuzluk eki –mez, bazen yapım eki olarak kullanılır.

Koşar admı yürüyerek uzaklaştı yanımızdan.

Görünmez kaza onu canından etmişti.

4)       Birleşik isimler yapılır.

Bilirkişi, yazarkasa, uyurgezer...

5)       –r ve –mez eklerini alan kelimelerle ikileme yapılırsa, bu ikilemeler zarf-fiil olur.

 Sabah olur olmaz köye gideceğiz.

6)       Bazen gelecekteki bir iş için kullanılır. Bu durumda olasılık bildirir.

Bu sene sınıfı geçer.

7)       Soru biçiminde kullanıldığında “rica, yadırgama” anlamları görülür.

Bir dakika bakar mısınız? (Rica)

Ben seninle aynı yerde oturur muyum? (Yadırgama)

 

DİLEK KİPLERİ

1. Gereklilik Kipi :

Eylemin mutlaka  gerçekleşmesi gerektiğini bildirir. Fiil tabanına –meli, -malı ekleri getirilerek yapılır.

 (Sev-meli-y-iz)

Özellikleri:

a)       Bazı cümlelerde olasılık anlamıyla kullanılır.

 Geç kaldığına göre uyanamamış olmalı.

b)       Gereklilik kipini alan bir fiilden sonra –dir ek-fiili getirilirse, kesinlik anlamı oluşur.

Başarılı olmak isteyenler çok çalışmalıdır.

c) Gereklilik kipinden sonra –dır ek-fiilinin kullanıldığı cümlelerde kesinlik zarfları kullanılırsa dil yanlışı olur.

Başarılı olmak isteyenler mutlaka çok çalışmalıdır. (Yanlış)

2.       Dilek-Şart Kipi:

İşin, oluşun, hareketin gerçekleşmesi ,başka bir eylemin olması şartına bağlı olduğu durumlarda fiil tabanına –se, -sa ekleri getirilerek yapılır. Hem dilek hem de şart anlamı görülebilir.

Çalışırsan kazanırsın.(Şart)

Şimdi Konya’da olabilsem. (Dilek)

Diğer Özellikleri:

a) –sa, -se ekini alan fiiller tekrarlanırsa,bu durumda “sadece” veya “en fazla” anlamları ortaya çıkar.

 Bu soruyu çözse çözse Murat çözer. (Sadece)

 Bu defter gitse gitse iki ay gider. (En fazla)

b) Olumlu ve olumsuz biçimlerinden sonra “de, da” bağlacı getirilirse şart anlamı ortadan kalkar, kararlılık ve eşitlik anlamları oluşur.

Sen olsan da, olmasan da bu işi yapacağım. (Kararlılık)

Sevse de olur, sevmese de (Eşitlik)

3. İstek Kipi:

Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır. Genellikle birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır. Fiil tabanına –e, -a ekleri getirilerek yapılır.

Sev-e-lim, çalış-a-yım...

Diğer Özellikleri:

a)    İyi dilek sözleri istek kipiyle oluşturulmuştur.

(Rastgele, uğurlar ola, kolay gele...)

b)    Bazen soru amacıyla kullanılır.

Beni görünce meraklı bakışlarla konuştu: “Hayrola!”

c)       Bazı cümlelerde “öğüt, gereklilik ve emir” anlamları görülür.

Çiçekleri koruyalım, derste gürültü etmeyelim.

4. Emir Kipi :

Eylemin yapılmasını veya yapılmamasını başkasından isteme durumunda kullanılır.

DİKKAT : Emir kipinin eki yoktur. Buna göre kök halindeki bütün fiiller, emir kipindedir. Üçüncü tekil ve çoğul kişilere göre, emir kipinde çekimlenmiş fiillere –sin eki getirilir.

Gel- , dur- , otur- , /gelsin , dursun, otursun/gelsinler, dursunlar, otursunlar)

Özellikleri:

a)       İnsan kendi kendine emir veremeyeceği için emir kipi 1.tekil ve 1.çoğul kişilerde kullanılmaz.

b)       Emir kipi, cümlede bazen istek anlamı taşır.

Allah’ım beni affet!

c)       Verilen emirleri yumuşatmak amacıyla ikinci tekil kişiye, ikinci çoğul kişiymiş gibi emir verilebilir.

Ahmet Bey, buraya geliniz.

d)       Bazı ata sözü ve özdeyişlerde öğüt verme amacıyla kullanılır.

Sakla samanı, gelir zamanı.

e)       Olumlu ve olumsuz biçiminin tekrarlanması “süreklilik, korkutma, boyun eğme” anlamları taşır.

Akşama kadar yaz yaz, bıktık doğrusu (süreklilik)

Gelmeyin gelmeyin, görürsünüz siz! (korkutma)

Biz emir kuluyuz! Otur otur, kalk kalk! (Boyun eğme)

f)        Emir kipinin bazı kullanımları yalvarma ve dileme anlamları taşır.

Allah’ım bizi koru.

Allah korusun.

Allah razı olsun.

ÖZEL NOT : Dilek kiplerini şöyle formüle edebiliriz:

“Melisa’ya  emir yok. (meli) (sa) y (a) , emir eki yok.”

C)      Şahıs Eki :

Fiilin bildirdiği iş mutlaka canlı veya cansız bir varlık (özne) tarafından yapılır. İşte bu varlığa fiilin kişisi denir. Türkçe’de üç tanesi tekil, üç tanesi çoğul olmak üzere altı tane şahıs vardır.

Ben....(Kendisi söz söyleyen)

Sen....(Kendisine söz söylenilen)

O......(Kendisinden bahsedilen)

Dikkat: Fiilin bildirdiği şahısları aldıkları eklerden tanırız.

Sevdi-m...(Ben), Sevmiş-sin ...(Sen)

     

	Tekil	Çoğul
1	Ben	Biz
2	Sen	Siz
3	O	Onlar

* Çalış – tı –m           Ben 

* Çalış – sın                Sen

* Oku – muş               ---  (3. tekil şahıs eki yoktur)

• İste – di – m  (Fiil tabanı-Kip eki-şahıs eki)

Türkçede Şahıs Ekleri kimi kiplerde değişik şekillerdedir:

Şahıs      1.çeşit    2.çeşit    3.çeşit    4.çeşit

1.Tekil   -m           -im          -yim      

2.Tekil   -n            -sin         -sin         ----

3.Tekil   ---            ----          ----          sin

1.Çoğul  -k            -iz           -lim        

2.Çoğul  -niz         -siniz      -siniz      -in, -iniz

3.Çoğul  -ler          -ler          -ler          -sinler

4.       Çeşit ekleri alan kipler: Görülen geçmiş zaman, dilek-şart

5.       Çeşit ekleri alan kipler: Öğr.geç.zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman, gereklilik kipi

6.       Çeşit ekleri alan kipler: İstek kipi

7.       Çeşit ekleri alan kipler: Emir kipi

FİİLLERİN OLUMSUZLUK ŞEKLİ

Fiil tabanı +Olumsuzluk Eki (-me,-ma, -mez, -maz)+Kip +Şahıs Eki

Sevmedim /Gelmey in

DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu 1. şahıslarda –me, -ma diğerlerinde ise –mez, -maz ile yapılır. Ve “- ( ) r  kip ekinin yerini alır.

Sev (e) r  im ----Sev (me) m    /  Bil (i) r sin....Bil (mez) sin

DİKKAT : Şimdiki zamanın olumsuzu yapılırken “ ( ) yor” eki  -me, -ma olumsuzluk ekini daraltarak –mı, -mi, -mu, -mü haline sokar.

İste mi yor um, Görüş mü yor uz

FİİLLERİN SORU ŞEKLİ

                Fiillerde soru anlamı “-mı, -mi, -mu, -mü” soru ekiyle sağlanır.  Soru eki daima kelimeden ayrı yazılır. Şahıs ekleriyle ise bitişik yazılır.

Soruları çözdünüz mü?

Beni seviyor musun?

ZAMANLARINA GÖRE FİİLLER

                Fiiller, zamanlarına göre iki ana grupta incelenir:

1. Basit Zamanlı Fiiller
2. Bileşik Zamanlı Fiiller

BASİT ZAMANLI FİİLLER:

Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirilmesiyle oluşur. Basit zamanlı fiillerde, kip ekinden sonra kişi ekleri getirilir. Türkçede basit zamanlı fiillerin tekil ve çoğul kişilere göre çekimlenişi tabloda gösterilmiştir.

BİLEŞİK (BİRLEŞİK) ZAMANLI FİİLLER:

Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra  idi (-dı,-di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü), -imiş (-mış, -miş, -muş, -müş), ise (-sa, -se) ek-fiilleri getirilerek oluşur. Bazı kaynaklarda birleşik zamanlı fiiller, “iki kip eki almış” fiil olarak da tanımlanır.

               

Birleşik zamanlı fiiller üçe ayrılır:

1. Hikaye (öyküleme) birleşik zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “idi” (-dı, -di, ...) getirilerek oluşturulur.

Gel-i-r-di, gel-i-yor-du-m...

2. Rivayet  birleşik zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “imiş” (-mış, -muş...) getirilerek oluşturulur. Gel-i-r-miş, gel-miş-miş...

3. Şart (Koşul) Birleşik Zaman: Fiil kök veya gövdelerine herhangi bir kip eki getirildikten sonra “ise” (-se, -sa) getirilerek oluşturulur:Gel-i-r-se, gel-miş-se-m...

NOT: Çekimi tabloda gösterilmiştir.

Birleşik Zaman Formülü :

Fiil Tabanı +  Kip Eki +Ek-fiil +  Şahıs Eki

             

Haber Kipleri (-di, -miş, -yor, -ecek, -r  

Dilek Kipleri(-meli, -sa, -a)                    

Hikaye  -idi(-dı,-di,-tu..)       

Rivayet –imiş (-mış, -muş..

Şart  -ise (-se, -sa)                               

Sevmiştim

Gelecekmişler   

Çalışmalı(y)mışsınız

Bil(i)yorsalar

FİİLLERDE ANLAM KAYMASI

                Bazen fiilin kipi kendi zamanını değil de başka bir zamanı ifade eder. Buna fiillerde zaman (anlam) kayması denir.

Yarın sinemaya gidiyor muyuz? (Fiilin kipi şimdiki zaman ama “yarın gidecekler” gelecek zaman anlamı taşıyor.)

Şimdi Konya’da olsak keşke. (Şart kipiyle çekimlenmiş ama istek bildiriyor.)

TABLO : B

F  İ  İ  L    T  A  B  A  N  I	KİP EKİ	EK FİİL			Ş  A H I S   E  K  İ
	Haber Kipleri	Hikaye		-dı, -di,
	-di		idi	-du, -dü, -tı
	-miş			-ti, -tu, -tü
	-( ) yor	Rivayet
	( ) r		imiş	-mış, -miş
	Dilek Kipleri			-muş, -müş
	-meli	Şart
	-sa		ise	-se, -sa
	-a

Sevmiştim  (miş’li geçmiş zamanın hikayesi)

Bil(i)yorsalar (şimdiki zamanın şartı)

Gelecek mişler (gelecek zamanın rivayeti)

Alsaydım  (şartın hikayesi)

YAPILARINA GÖRE FİİLLER

               

Türkçede fiiller yapı bakımından üçe ayrılır:

1. Basit fiil
2. Türemiş fiil
3. Birleşik fiil

1.BASİT FİİLLER:

Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş kök durumundaki fiillerdir. Kök, fiilin bölünemeyen en küçük anlamlı parçasıdır.

Sev-, ağla-, kaç-, sor-

                Çekimli bir fiilin kip, kişi ve olumsuzluk ekleri atıldıktan sonra geriye kalan iş, oluş, hareket bildiren kısmı yapım eki almamış, yani başka bir kelimeden türememiş veya başka bir kelimeyle de birleşmemiş fiil basit yapılıdır.

Okuyacakmışsın Oku-y-acak-mış-sın (Kök-yardımcı ses-gelecek zam.eki-rivayet eki-2.tekil şahıs eki.)

2.TÜREMİŞ YAPILI FİİLLER:

Fiil ya da isim köklerine yapım eki getirilerek türetilen fiillerdir.

Göz-le-                  gör-üş                    yaş-a-                    giy-in

İsim                        fiil                           isim                        fiil   

      Fiil                      fiil                         fiil                           fiil  

Not:Yansıma olan kelimelerle de fiil türetilebilir.

( Çat-la-, fısıl-da-, hav-la-)

3. BİRLEŞİK YAPILI FİİLLER :

İki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir.

Üç yolla yapılır:

a)       Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller:       

İ  S  İ  M	Yardımcı Fiil
	et-
	ol-
	eyle-
	kıl-

Yardım      et-

Başarılı      ol-

Not: Ol-  yardımcı fiili tek başına da fiil olarak kullanılabilir.

 Ben hep sizin yanınızda olacağım.

Yardımcı fiille oluşturulan birleşik fiillerde ses düşmesi veya ses türemesi oluşuyorsa fiil bitişik yazılmalıdır. Eğer ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi olmuyorsa ayrı yazılır.

Sabır-et-     sabret-  (Ses düşmesi)

Af-et-         af-f-et- (Ses türemesi)

Terk et- ( Ses Olayı olmadığı için ayrı yazılır. )

Namaz kıl-           “

Hasta ol-               “

Bu zulme uzunca bir süre sabrettim

Dayıma, sabah erkenden telefon ettim.

b)       Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller ( Deyim Halindeki Birleşik Fiiller) :

            Kelimelerin gerçek anlamlarından sıyrılmasıyla yani mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan birleşik fiillerdir.

“–mek. –mak” mastar ekinin alabilen deyimler bu gruba girer. İsim soylu kelime ya da kelimelerle bir fiilin bir araya gelmesiyle oluşur.

Memleketim gözümde tütüyor !

Başka nereye başvurdunuz?

 Çok eziyet çekmiş.

(Göz gezdir-, kafa patlat-, kapı dinle-, kulak asma-, akıl ver-...)

c)       Kurallı Birleşik Fiiller

En az iki kelimenin belli bir kurala göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Dilimizde çok değişik  kurallı birleşik fiil vardır. Bunların en yaygın olarak kullanılanları dört çeşittir.

1) Tezlik Fiili:

Fiil kök ve gövdelerine –ı, -i, -u, -ü ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “vermek” fiiliyle birleştirilir.

a)    Tezlik fiilleri daima bitişik yazılır.

Geliver-, yapıver-, okuyuver-, seçiver...

b) Tezlik fiillerinde genellikle “çabukluk, beklenmezlik, kolaylık, önem vermeme” anlamları görülür.

Gazeteyi yere atıverdi. (Önem vermeme)

Not:Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Geliver...gelmeyiver  veya  Geliverme

2) Yeterlilik Fiili :

Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “bilmek” fiiliyle birleştirilir. Bu fiillerde bir işin yapılmasına gücün yetmesi, işi başarma anlamları vardır. Daima bitişik yazılır. 

Yapabil-, gezebil-, okuyabil-...

               

Yeterlilik fiillerinde genellikle olasılık anlamı görülür. Bu nedenle yeterlilik fiillerinin bulunduğu cümlelerde olasılık zarflarının kullanılması dil yanlışlığına yol açar.

Belki yarın köye dönerim. (Doğru)

Yarın köye gidebilirim. (Doğru)

Belki yarın köye gidebilirim. (Yanlış-Anlatım bozukluğu)

                Yeterlilik fiilinin olumsuzu üç şekilde yapılır:

Alabilirim... ( Olumlu )

(Alamam)

(Almayabilirim)                      Olumsuz

(Alamayabilirim)

                Yukarıdaki üç olumsuz yeterlilik fiilinin aralarında  anlam farkı vardır. Birincide kesinlik, ikincide kişinin kendisine bağlı olumsuzluk, üçüncüde ise kişinin elinde olmayan nedenlerden doğan olumsuzluk söz konusudur.

3) Sürerlilik Fiili : İki şekilde yapılır.

·                                                       Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “durmak, kalmak, gelmek” fiilleriyle birleştirilir. Bu tür sürerlilik fiilleri daima bitişik yazılır.

·                                              

·                                             Uyuyakal-, gidedur-, süregel-...

          Fiil kök veya gövdelerine –ıp, -ip, -up, -üp ekleri getirilir. Bu kelimelerden sonra “durmak, kalmak, gelmek” fiilleri kullanılır. Bu tür sürerlilik fiilleri ayrı yazılır.

·          Konuşup dur-, gidip dur-, donup kal-, sürüp gel-...

Not : Bu fiillerde, işin belli bir süre devam ettiği anlamı vardır. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur.

4) Yaklaşma Fiili:

 Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime, “yazmak” fiiliyle birleştirilir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır.

Düşeyaz-, öleyaz-...

               

a)       Bu fiillerde “olmadı ama az daha olacaktı, az kalsın oluyordu” anlamları vardır.

b)       Yaklaşma fiillerinin anlamı olumsuzdur.

c)       Bu nedenle yaklaşma fiilleri ayrıca olumsuz yapılamaz. Yani bu fiillerin görünümü olumlu, anlamı olumsuzdur.

NOT :

a)       Türkçede en çok kullanılan kurallı birleşik fiiller bunlardır.

b)       Bunlar iki fiilden oluşmuştur.

c)        Ayrıca bir fiilimsi, bir fiilden (ağlayacağı tut-, göresi gel-..) ; bir fiil , bir yardımcı fiilden  oluşan (hazırlanmış ol-, gider ol-, söyleyecek ol-...) kurallı birleşik fiiller de vardır.

EK-FİİL (EK-EYLEM)

                İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek, onları yüklem yapan eklere ek-fiil denir. Ek –fiil ekleri şunlardır: -dır, -idi, -imiş, -ise

Ek-fiillerin iki temel görevi vardır:

a)       Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı yapar. (-dır eki dışındakiler)

Sev (i) yor du m.

b)       İsim  ve isim soylu kelimelere gelerek onları yüklem yaparlar.

Hayat, yaşayınca güzeldir.

 Ek-fiiller genel olarak dört bölümde incelenir:

1.Ek-fiilin geniş zamanı

2.Ek-fiilin görülen geçmiş zamanı

3.Ek-fiilin duyulan geçmiş zamanı

4.Ek-fiilin şartı

Ek-fiilin geniş zamanı   

İSİM + EK FİİL ( -dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tür, -tur, -tür)  + ŞAHIS EKİ

(-ım, -im, -um, -üm, -sın, -sin, -sun, -sün, -ız, -iz, -uz, -üz, -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -lar, -ler) ekleri de Ek-fiilin geniş zamanını karşılar.

 İyi-dir-    ,  yorgundur, yorgunum, yorgunsunuz, yorgunlar.

                Ek-fiilin geniş zamanı, aynı zamanda ek-fiilin şimdiki zamanını karşılar.

 DİKKAT :1) “-dır” ek-fiili sadece 3.şahıslarda kullanılır. Birinci ve ikinci şahıs çekimlerinde –dir yerine şahıs ekleri kullanılır.

                2) İyelik ekiyle ek fiilin ek hali birbirine karıştırılabilir. 

Ben iyi bir babayım. (Ek fiilin 1.tekil şahıs hali)  

Benim canım babam. (İyelik eki)

               

3) Üçüncü şahsa gelen “dır” ek fiili istenirse kullanılmayabilir.

 Bu daha iyidir.

Bu daha iyi.

Ek-fiilin görülen geçmiş zamanı

İSİM + EK FİİL  (-idi, -dı, -di, -du, -dü-tı, -ti, -tu, -tü  )  + ŞAHIS EKİ

Öğrenci-y- di- m , çalışkandı, güzeldi.

Ek-fiilin duyulan geçmiş zamanı

İSİM + EK FİİL   (-imiş, -mış, -miş, -muş, -müş)  + ŞAHIS EKİ

Güzelmişim, güzelmişsin, güzelmiş, güzelmişiz, güzelmişsiniz, güzelmişler

Ek-fiilin şartı

İSİM + EK FİİL ( ise, -se, -sa)  + ŞAHIS EKİ

Hastaysanız...

DİKKAT: Ek-fiilin şartı olan ise isim ve isim soylu kelimelere geldiğinde onları yüklem yapmaz; sadece cümleye şart anlamı kazandırır.

 Hastaysanız biraz istirahat ediniz.

DİKKAT : Ek fiiller sadece isimleri değil; isim soylu olan zamirleri de yüklem yapabilirler.

Benim en iyi arkadaşım sen-di-n. 

Kim-miş beni soran ?

En iyi adam Odur.

NOT : Ek-fiiller, fiilimsilerin sonuna gelerek onları yüklem yapabilir.

En güzel şey, sağlıklı yaşamaktır.

FİİLLERİN ÇATISI

               

Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” fiilin en önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre iki grupta incelenir. Bu iki  grupta toplam sekiz çeşit fiil vardır:

1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

a)       Etken fiiller (Belli eki yok)

b)       Edilgen fiiller (-l, -n)

c)       Dönüşlü fiiller (-l, -n)

d)       İşteş fiiller (-ş)

2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

a)       Geçişli fiiller (Belli eki yok)

b)       Geçişsiz fiiller (Belli eki yok)

c)       Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır)

d)       Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır)

Öznesine Göre Fiiller

1. Etken Fiiller : Cümlenin gerçek öznesi varsa, işin kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa böyle fiillere etken fiiller denir.

Sezai, dün geç geldi.( Etken  )

Özne   

Bugün geleceğim. (Ben- Gizli Özne-Etken)

                                        Ger.Özne                           

Uyarı:Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Çünkü yalın fiillerin öznesi ikinci tekil kişidir.

Git, yaz, oku, ver...)

2. Edilgen Fiiller : Cümle okunduğunda veya dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı belli olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa böyle fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, etken fiillerin sonuna –l, -n ekleri getirilerek yapılır.  Kır-ı-l-, sev-i-n-....

Ali pencereyi kırdı.              Pencere kırıldı.

G.Özne        Etken          Sözde Özne   Edilgen

               

                Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı olduğu için karıştırılabilir. Karıştırmamak için şuna dikkat etmek gerekir: Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. Yani gerçek özne vardır. Edilgen fiillerde ise işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Yani sözde özne vardır.

Dün, çarşıdan öte beri alındı.

                                   Edilgen

 Ahmet, sana çok alındı.

                               Dönüşlü

Şu cümleler de edilgendir:

Fatih, 29 Mayıs’ta milletçe anıldı.

Ali, Hasan tarafından dövüldü.

3.  Dönüşlü Fiiller :

Özne tarafından yapılan  işin etkisi, başka bir varlığı etkilemeyip yeniden özne üzerine dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü fiiller denir. Genellikle –n,  bazen de –l ekleri dönüşlü fiil yapar.

 Abim, bu olaya çok sevindi. 

Çocuk, üzerime atıldı.

Not: “-l, -n” eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş eklerini alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı görülür.

Türküyü dinleyince iyice dertlendim.

Şu günlerde Zehra iyice gelişti.

        Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu nedenle bütün dönüşlü fiiller aynı zamanda etkendir.

4.İşteş Fiiller :

Birden çok öznenin karşılıklı veya birlikte gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik eki –ş’dir.

Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-....

a)       Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır.

       Barış-, güreş-, yarış-...

b)       Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik sağlanır.

 Mektup-laş-, bayram-laş-..

                Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek işteşlik sağlanır. 

Karşı-la-ş-, selam-la-ş-...

                Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen işteş olur. Bazen olmaz.

Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş değil)

Selma ile Nalan, kütüphanede oturup konuştu. (işteş)

Nesnesine Göre Fiiller

1. Geçişli Fiiller :

Nesne alabilen, etkisini bir nesne üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, neyi, ne” sorularına cevap verirler.

 Gör-, seç-, bil-, al-...

                Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle o cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne vardır.

Fatih’ten kitap aldım. (Belirtisiz Nesne – Geçişli Fiil)

                Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesne bulunmayabilir.

Öğretmen konuyu öğrencilere açıkladı. (Nesne var )) 

                                                    Geçişli fiil

Öğretmen öğrencilere açıkladı.  (Nesne yok)

                                  Geçişli fiil                                                

2. Geçişsiz Fiiller :

        Nesne alamayan yani etkisini bir nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, neyi, ne” sorularına cevap veremeyen fiillere denir.

Otur-, uyu-, gül-,ağla-…

                Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu özneyi bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan fiil, geçişli sanılabilir.

 Kitap düştü. (Ne düştü?) (Kitap: Özne)

Not:Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller geçişsizdir.

Yağmur bu yıl erkenden yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz)

 Kapı kaba kuvvetle kırıldı (Edilgen = geçişsiz)...

Not:İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir.

Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz)

Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli)

Not:Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına göre bazen geçişli, bazen geçişsiz olabilir.

Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz).

 Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. (Geçişli).

3.Oldurgan Fiiller :

Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde geçişsizken, geçişli yapılan fiillere oldurgan fiiller denir. 

Geçişsiz                 Geçişli (Oldurgan)

Gül-                       gül-dür-

Otur-                      otur-t-

Gel-                        getir-

4.Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere –r, -t, -dir ekleri getirilerek geçişlilik derecesi artırılır. Böylece geçişliyken yine geçişli yapılan fiillere, ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerde genellikle işi başkasına yaptırma anlamı vardır.

Geçişli                                   Geçişli (Ettirgen)

Sula-                                     Sula-t-

İç-                                          İç-i-r-

Uyarı:Türkçede fiillerin geçişlilik derecesi en fazla dörttür. Sula-t-tır-t-

   1   2  3  4

NOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu nedenle çatı eklerini alan fiiller, türemiştir.   

NOT : Çatı eklerinin cümlede doğru kullanımının anlatım bozukluğu konusu ile de ilgisi vardır. (Çatı Uyumsuzluğu )

Denilenler vaktince yapsaydı mutlaka başarılı olunurdu. 

Edilgen                     Etken                    Edilgen

( Bu cümlede çatı uyumsuzluğu var. )

Denilenler vaktince yapılsaydı mutlaka başarılı olunurdu.

( Bu cümlede çatı uyumsuzluğu giderildi.)