Kelime Grupları

KELİME GRUPLARI

Bir varlığı, bir kavramı, bir hareketi, bir durumu daha açık bir şekilde ifade etmek üzere, birden fazla sözcük­le meydana getirilen ve belirli kurallar içinde yan yana kullanılan sözcük topluluğudur. Başlıca sözcük grupları şunlardır:

1. Deyimler

2. İsim (Ad) Tamlamaları

3. Sıfat Tamlaması

4. Tekrar Grubu (İkilemeler)

5. Unvan Grubu

6. Edat (llgeç) Grubu

7. Bağlama (Bağlaç) Grubu

8. Ünlem Grubu

9. Birleşik Fiil Grubu

10. Fiilimsi Grubu

1. DEYİMLER

En az iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir.

Örnekler:

Kaşla göz arasında her şeyi halledivermiş.

Senin de çenen iyice düştü bakıyorum.

Öğretmeninin gözüne girmek için yapmadığı kalmadı.

Bunu nasıl yapabildi, aklım almıyor.

Sevinçten ağzı kulaklarına varıyordu.

Deyimlerin özellikleri şöyledir:

a)  Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Deyimleri oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez, yerlerine başka keli­meler yazılamaz.

"Bulanık suda balık avlamak” deyimi yerine "Pis suda balık tutmak" denilmez.

b)  Deyimler az sözle çok şey anlatan özlü sözlerdir.

c)  En az iki sözcükten oluşur. Kelime öbeği veya cümle şeklinde deyimler vardır.

Örnekler:

Pişmiş aşa su katmak.

Kaşla göz arasında

Gözden düşmek

Ağzı açık

Eli sıkı

Dostlar alışverişte görsün Atı olan Üsküdar'ı geçti.

d) Deyimlerin çoğu mecaz anlamlı sözlerdir; ancak ger çek anlamlı deyimler de vardır.

Mecaz anlamlı deyimlere örnekler: Gözden düşmek, dudak bükmek, burun kıvırmak

Gerçek anlamlı deyimlere örnekler: yükte hafif pahada ağır, iyi gün dostu,

çoğu gitti, azı kaldı

2. İSİM TAMLAMALARI

İki veya daha fazla ismin yeni bir anlam meydana getire­cek şekilde birlikte kullanılmasıyla oluşan söz gruplarına isim tamlaması (ad tamlaması) denir. İsim tamlamalarında birinci unsur tamlayan, ikinci unsur tamlanan adını alır.

bahçenin duvarı ( bahçe-nin duvar-ı)

tamlayan      tamlanan

Tamlayan Eki	Tamlanan Eki
-in (-ın, -in, -un, -ün)	-i (-ı, i, -u, -ü)

Not: Tamlayan eki –in, “ben” ve “biz” zamirlerine eklendiğinde –im şekline dönüşür. Tamlayan ekine ilgi eki de denir.

Tamlanan ekleri de iyelik ekleridir.

BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI

Hem tamlayanın hem tamlananın ek aldığı tamlamadır.

ihtiyarın bastonu, kapının malzemesi, aşkın ateşi, masanın örtüsü, köprünün altı, kuşun sesi, köyün suyu, suyun tadı

Belirtili İsim Tamlamasının Özellikleri

1- Tamlayan ile tamlanan arasına sıfat ya da sıfat öbeği girebilir.

Ali’nin güzel kalemi

Ayşe’nin Almanya'da yaşayan kardeşi

Yeşilin bin bir tonu

2.Tamlayan, tamlanan ya da her ikisi birlikte zamirden oluşabilir.

Onun kalemi, öğrencilerin hepsi, onların bazısı...

3.Zamirlerle kurulan isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan ekleri değişebilir.

Bizim evimiz, senin evin. onun evi

.

4.Tamlayan eki (-ın, -in) yerine bazen "-den" hal eki kullanılabilir.

Gidenlerden bazısı / gidenlerin bazısı, öğrencilerden kimi / öğrencilerin kimi,  resimdekilerden biri / resimdekilerin biri

5.Tamlanan eki düşebilir.

Bizim okul yarın tatil. Bizim okulmuz yarın tatil.

Sizin ev çok güzelmiş. Sizin eviniz çok güzemıiş.

6.Tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir.

Faydası yok geç kalınmış figanın.

(Figanın faydası)

Hasreti denizlerin, denizler kadar derin.

(Denizlerin hasreti)

7.Tamlayan ve tamlanan durumundaki sözcükler bir­den fazla olabilir.

Kitabın konusunu, anlatımını çok beğendim.

Menekşelerin, güllerin kokusunu hissetti.

8.Zamir görevindeki tamlayan düşebilir. Sadece tamla­nanın bulunduğu bu tür tamlamalara tamlayanı düş­müş isim tamlaması denir.

Saçı o gün simsiyahtı, (onun saçı)

Bu düşüncenize saygı duyuyorum, (sizin düşünceniz)

Emre, kitabımı evde unutmuş, (benim kitabım)

9.Belirtili isim tamlamalarında tamlamanın başına gelen sıfat sadece tamlayanı niteler.

Küçük kızın saçları

Siyah gözlerin güzelliği

BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI

Tamlayanın ek almadığı, tamlananın ek aldığı tamlama­lardır.

Akşam güneşi, seher yıldızı, masa örtüsü, yol kenarı...

Belirtisiz İsim Tamlamasının Özellikleri

Tamlayan çoğul ekini alabilir.

Öğretmenler odası

Harikalar diyarı

Bazı belirtisiz isim tamlamaları kendisinden sonra  gelen adı niteler ve sıfat görevi kazanır.

Ateş rengi gözler / Altın sarısı saçlar

Tamlama bir sıfat tarafından nitelenebilir. Tamlama­nın başına gelen sıfat tamlamanın bütününü niteler

Soğuk kış günleri    Mavi çocuk kazağı

Eski doktor önlüğü Biçimsiz yazı tahtası

Görgüsüz aile bireyi        Siyah güneş gözlüğü

Tamlananla tamlayan arasına herhangi bir sözcük girmez.

Eski çamaşır makinesi (doğru)

Çamaşır eski makinesi (yanlış)

Kirli yatak çarşafı (doğru)

Yatak kirli çarşafı (yanlış)

TAKISIZ İSİM TAMLAMASI

Tamlayan ve tamlanan ek almaz. Tamlayan tamlananın,

neden yapıldığını (neyden yapıldığını)

demir kapı, tahta basamak, ipek mendil, altın yüzük, kerpiç ev

neye benzediğini belirtir.

menekşe göz, aslan çocuk, şeytan kız, melek kadın, keçi kadın, elma yanak, pamuk eller

(Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlaması birbirine karıştırılmamalıdır.)

ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI

En az üç isimden oluşan tamlamalardır. Tamlayan, tamlanan veya her ikisi birden isim tamlamasından oluşur.

Çocuğun futbol topu, Ankara Kalesi’min surları, öğretmenin edebiyat kitabı, okuun futbol sahası, apartman yöneticisinin hesap defteri, çay tabağının rengi, Ali’nin araba merakı, deneme sınavının Türkçe soruları

3. SIFAT TAMLAMASI

Bir sıfat ve bir isimden meydana gelen kelime grubudur. Sıfat tamlayan, isim tamlanandır.

Kırmızı perde, tembel çocuk, daracık yollar, bu ev, ikişer kişi, bazı insanlar, hangi otel...

Sıfat Tamlamasının Özellikleri

·           Birden fazla sıfat bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir

Küçük, şirin evler - geniş bir salon - şu toprak yol

·          Bir sıfat, birden fazla ismi belirtebilir veya niteleyebilir.

Kırmızı duvarlar, kapılar - yırtık kitaplar, defterler

4. TEKRAR GRUBU (İKİLEMELER)

İki sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşıla­masıyla oluşan kelime gruplarına ikileme denir. İkilemeler çeşitli yollarla yapılabilir.

-Aynı kelimenin tekrarıyla: Ağır ağır, hızlı hızlı, serin serin...

- Eş ya da yakın anlamlı kelimelerle: ses seda, güç­lü kuvvetli, yer yurt...

-Karşıt anlamlı kelimelerle: az çok, aşağı yukarı, acı tatlı...

-Yansıma kelimelerle: şırıl şırıl, fısır fısır, tıkır tıkır...

-Biri anlamlı biri anlamsız kelimelerle: eğri büğrü, eski püskü, hayal meyal...

-İkisi de anlamsız kelimelerle: abur cubur, ıvır zıvır, allak bullak...

5. UNVAN GRUBU

Lakap, akrabalık, unvan, san bildiren kelimelerin, isimleri tamamlayarak oluşturdukları kelime grubu unvan grubu denir.

Örnekler:

Ahmet Bey, Doktor Ayşe Hanım, Avukat Mustafa Bey, Mehmet Efendi, Teğmen Halil...

Aşağıdakilerden hangisinde unvan grubu yoktur?

A) Fahriye Abla, bizim yan komşumuzdu.

B) Mahallede herkes ona Ustura Kemal derdi.

C) Cemil Efendi bu sabah ekmek almamış.

D) Avukatla görüşüp dava açacaklarını söyledi.

E) Albay Fatih, yıllardır burada oturur.

6. EDAT (İLGEÇ) GRUBU

Bir edatın kendisinden önceki kelimelerle anlam ilgisi kurarak oluşturduğu kelime grubuna edat (ilgeç) grubu denir.

Başlıca edatlar şunlardır: gibi, için, kadar, diye, üzere, ile (-le /-la), rağmen, yalnız, ancak (sadece anlamında kulla­nıldığında), ...e doğru, ...e kadar, ...e karşı....

Örnekler:

İskeleye doğru ağır adımlarla gidiyordu.

Beni aramadığı için ona çok kırıldım.

Biz içeri girdiğimizde film başlamak üzereydi.

Çocukları iyi yetişsin diye kendini feda etmişti.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde edat grubu yoktur?

A) Buralar yaşlılar için ayrılmıştır.

B) Kutu gibi bir evde oturuyorlardı.

C) Dünkü kadar hasta değilmiş.

D) Akşama doğru bize geldiler.

E) Bize gelemedi ancak telefon etti.

CEVAP: E

7. BAĞLAMA (BAĞLAÇ) GRUBU

Bir bağlacın çeşitli anlam ilgileriyle eş görevli unsurları bağlayarak oluşturduğu kelime grubuna bağlama (bağ­laç) grubu denir.

Örnekler:

Bağlaçlar cümlede her türlü öğeyi bağlayabilir:

Ne kızı verir ne dünürü küstürür, (cümleleri)

Arkadaşlarını ve ailesini ziyaret etti. (Nesneleri)

Eve de okula da uğramadı. (Dolaylı tümleçleri)

Oradaki hayatımız zor ama eğlenceli geçti (Zarf tümleçlerini)

Ardına bakmadan çıktı ve gitti. (Yüklemleri)

Annemle babam her yıl buraya gelirler, (özneleri)

Başlıca bağlaçlar şunlardır: ve, ki, de, ile, ama, fakat, yal­nız, lâkin, ancak, oysa, çünkü, ya...ya, hem...hem, ne... ne, ister...ister...

Aşağıdakilerin hangisinde bağlama grubu yoktur?

A) Herkes tarafından sevilen ve sayılan biriydi.

B) Benimle konuşmak istedi ama kabul etmedim.

C) Bizim halimizden yalnız sen anlarsın, dedi.

D) Ne kitap okuyor ne de test çözüyor.

E) Telefonunu da gözlüğünü de evde unutmuş.

CEVAP: C

8. ÜNLEM GRUBU

Ünlemlerin başka söz veya sözcüklerle öbekleşmesiyle oluşan kelime gruplarına ünlem grubu denir.

Örnekler:

Ah yavrum, ne kadar da yorulmuş!

Tüh be, yazık oldu!

Ey oğul, bu sana ders olsun!

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlem grubu yoktur?

A) Hey gidi gençlik yıllarım, şimdi nerdesiniz?

B) Ahlarla vahlarla bir yere varılmayacağını öğrendim.

C) Ah be oğlum, neye beni beklemezsin ki?

D) Yapma be, demek saatlerdir bekliyorsun!

E) Ey gençlik, sözümü iyi dinleyin!

Cevap: B

9. BİRLEŞİK FİİL GRUBU

Birleşik fiillerin oluşturduğu kelime grubudur. Birleşik fiiller üç yolla oluşur:

a. Kurallı (özel) Birleşik Fiiller

İki eylemden oluşan birleşik fiilerdir. Eylem kök ya da göv­desine "-(e)bil-, -(e)dur, -(e)yaz-" gibi fiillerin getirilmesiyle ku­rulur. Birleşik fiiller kendi içinde dörde ayrılır:

-Yeterlilik Fiili

Fiil, kök ya da gövdelerine "-(e)bil-" fiilinin getirilmesiyle olu­şur.

Örnekler:

Yarın akşam size gelebiliriz, (olasılık)

Bu kutuyu kaldırabilecek misin? (gücü yetme)

Ne demek istediğini anlayamadım.

-Tezlik Fiili

Fiil kök veya gövdelerine "-(i)ver-" fiilinin getirilmesiyle olu­şur.

Örnekler:

Şu bulaşıkları yıkayıver.

Kapanmadan bakkaldan süt alıver.

Ben telefon edince beş dakikada geliverdi.

- Sürerlik Fiili

Fiil kök veya gövdelerine "-(e)kal-, -(e) gel-, -(e)dur-’ eylemle­rinden birinin getirilmesiyle yapılır.

Örnekler:

Siz gidedurun, ben yetişirim.

Genç adam kızın arkasından bakakaldı.

Bu efsane yıllardır anlatılagelmişti.

-Yaklaşma Fiili

Fil kök veya gövdelerine "-(e)yaz-" fiilinin getirilmesiyle yapılır. Fiilin gerçekleşmediğini ama neredeyse gerçekleşeceğini belirtir.

Örnekler:

Çocukcağız hastalıktan öleyazdı.

Ayağım takılınca düşeyazdım.

b. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller

Bir isimle "etmek, olmak, eylemek, kılmak" yardımcı fiille­rinin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir.

Örnekler:

Dün bana telefon etti.

Seni görünce çok mutlu oldum.

Senin derdin beni hasta eyledı.

Bu tür birleşik fiillerde ses düşmesi veya ses türemesi varsa sözcükler bitişik, yoksa ayrı yazılır.

his + etmek :  hissetmek

af+etmek : affetmek

kayıp + etti : kaybetti

kayıt + oldu : kaydoldu

terk + etti : terk etti

memnun + oldu:  memnun oldu

"Etmek, olmak" yardımcı fiilleri bazı durumlarda baş­ka bir fiilin anlamını karşılayarak asıl fiil olabilir.

Kendim ettim, kendim buldum.

(yaptım)

Bu yıl meyveler erken oldu.

(olgunlaştı)

Saat 2’de Ulus'ta ol.

(bulun)

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

İki fiilin kendi anlamından sıyrılarak oluşturduğu birleşik fiillerdir, bitişik yazılır.

Örnekler:

Yarın sınav için başvuracağım.

Yıllardır şu inadından vazgeçmedin.

Müdür bunların konuşulmasını öngördü.

Deyimler yüklem görevini üstlendiklerinde bu gruba girer. Deyimler ayrı yazılır.

Örnekler:

Bu davranışıyla herkesin gözünden düştü.

Telaştan etekleri tutuşmuştu kadıncağızın.

10. FİİLİMSİ GRUBU

Bir fiilimsi (eylemsi) ile bu fiilimsiye bağlı kelimelerden oluşan kelime grubuna fiilimsi grubu denir. Fiilimsi gru­bunda önce fiilimsiye bağlı olan kelimeler sonra fiilimsi gelir. Üç çeşit fiilimsi grubu vardır:

a. İsim-Fiil Grubu

Fiillere -me, -iş, -mek eklerinin getirilmesiyle türemiş sözcüklerin oluşturduğu kelime gurubuna isim-fiil grubu denir.

Ders çalışmayı sevmiyordu.

Burada böyle çaresizce oturmak ağırıma gidiyor.

Şiir okuyuşunu çok.beğendim.

b. Sıfat - Fiil Grubu

Fiillere -an, -ası, -mez, -ar -dik,-ecek, -miş eklerinin getirilmesiyle türemiş sözcüklerin oluşturduğu kelime grubuna sıfat-fiil grubu denir.

Arabayı gören çocuk hızla kenara çekildi.

Sinemaya olan tutkusunu hepimiz biliriz.

Akıl almaz işler dönüyor yine.

Sana gönderdiğim kitapları aldın mı?

Çözülecek soruları tespit edelim.

Duvara asılmış tablo dikkatimizi çekti.

c. Zarf-Fiil Grubu

Fiillere -ken, -alı, -e, meden, -ince, -ip, -arak, -dikçe, -maksızın, -cesine, -ir...-mez... eklerinin getirilmesiyle türemiş sözcüklerin oluşturduğu kelime grubuna zarf-fiil grubu denir.

Sınıfa girince herkes ayağa kalktı.

Eve gidip biraz uyumalıyım.

Müziğin ritmine kapılarak kendinden geçiyordu.

Televizyon açıkken ders çalışamazsın.

Yemyeşil kırlarda geze geze dağın eteğine varmıştık.

Beni görür görmez bir çalının arkasına saklandı.

Bir gün bakacaksın semaya için kan ağlayarak.

Söylemek istediğimi tahmin edercesine gülüyordu.